9.Sınıf Dil ve Anlatım Kitabı 4.Ünite:Kelimelerde Anlam Değişmeleri (Sayfa:99,100,101)

9.Sınıf Dil ve Anlatım Kitabı 4.Ünite:Kelimelerde Anlam Değişmeleri (Sayfa:99,100,101)

c. Kelimelerde Anlam Değişmeleri
Hazırlık
1. Türkçenin en eski metinlerinde “ülke, memleket” anlamında kullanılan “il” kelimesinin günümüzde “vilayet” kelimesinin yerine kullanılması dilin hangi özelliği ile ifade edilebilir? Tartışınız. Sonucu sözlü olarak ifade ediniz.
1. Dilin sürekli değişebilirliğini gösterir. Türkçe bir kelime doğar, sıklıkla kullanılmaya başlar ve zaman içerisinde de unutularak kaybolur.
2. Aşağıdaki bilgilere göre “araba” ve “kalem” dil göstergeleri karşıladıkları varlıklarla ilgili nasıl bir değişim göstermiştir? Tartışınız. Sonuçları defterinize yazınız.
2. Dil göstergeleri aynı kalsa da zaman içerisinde o göstergeleri karşılayan nesneler çağa ve topluma göre değişir. Bu değişimde esas olan şey zamanının farklı olmasıdır.


İnceleme
1. Metin                                    
BİLGE KAĞAN ABİDESİ
Doğu Yüzü

1. Orhun Abideleri’nden alınan metinde ve Yunus Emre ile Faruk Nafiz ÇAMLIBEL’in şiirlerinde geçen “tün/dün” kelimesinin anlamındaki değişiklikler dikkate alındığında bir dilde kelimelerin anlamlarının zaman içinde alabileceği durum ile ilgili neler söylenebilir?
1. Dilde kullanılan kelimeler yüzyıllardır aynı kullanılacak diye bir kaide yoktur. Bu değişim dilin olağan  yapısı içinde olabilen bir şeydir. Bazen sözcüklerdeki sesler değişir , bazen sözcüklerin anlamında değişim olur.

2. a. “Yemiş” ve “yıldız” kelimelerinin zaman içinde karşıladığı kavramlardaki değişiklikler şekillerle aşağıda gösterilmiştir. “Yemiş” ve “yıldız” kelimelerinin anlamında daralma mı genişleme mi olduğunu tespit ederek nok­talı yerlere yazınız.
a. Yemiş kelimesinde anlam daralması olmuşken yıldız kelimesinde anlam genişlemesi olmuştur.
b. Orhun Abidelerinde “ton” ve yandaki İlahi’de “don” şeklinde söylenen kelimenin anlamı “giysi, elbise”dir. Günümüzde ise bu kelimelerin anlamı farklılaşmıştır. “Don” kelimesinin anlamında meydana gelen değişiklik “yıldız” ve “yemiş” kelimelerinde meydana gelen anlam değişikliklerin­den hangisiyle benzeşmektedir?
b. Ton/don değişmesinde anlam daralması vardır.

4. Metin             
İLAHİ (2)

Etkinlik
“Dün/tün, ton/don, yemiş, yıldız” kelimelerinde meydana gelen anlam değişmesi, daralması ve genişleme­sinden hareketle anlam değişmesi, daralması ve genişlemesinin ne olduğu, bu kavramların farklı-benzer yönler soru-cevap yöntemi ile belirlenir.
ANLAM DARALMASI
Bir sözcüğün anlamını zamanla yitirmesidir.
Örnek: Erik eskiden bütün meyveler için kullanılırken  artık bir tek erik meyvesi için kullanılıyor.
ANLAM GENİŞLEMESİ
Bazı sözcükler eski anlamları yanında yeni anlamlar da kazanabilirler. Çok anlamlı olurlar.
Örnek:       Kol – organ                    Dal – Ağacın uzantısı
       Kol – bölüm                    Dal – Bölüm, Kısım

3. Yunus Emre’nin İlahi lerinde bulunan “geç-“ fiillerinin arasındaki çok anlamlılık ilişkisi ile “yıldız” kelimesinde meydana gelen anlam genişlemesi aşağıda gösterilmiştir. Buna göre çok anlamlılık ile anlam genişlemesi arasında ne gibi bir fark söz konusudur? Sözlü olarak ifade ediniz.
3. Anlam genişlemesinde kelimenin zamanla yeni anlam kazanması varken çok anlamlılık da kelimenin temel anlamla ilgisi vardır. Buna göre anlam genişlemesinin temel anlamla ilgisi yok ama çok anlamlılığı temel anlamla ilgisi vardır.
4.  Orhun Abideleri metnindeki “İçre aşsız taşra tonsuz yabız yablak budunda üze olurtum.” (İçte aşsız, dışta elbisesiz; düşkün, perişan millet üzerine oturdum.) cümlesinde geçen “taşra” kelimesinin geçmişteki anlamıyla, günümüzdeki anlamını karşılaştırarak nasıl bir anlam değişmesi olduğunu söyleyiniz.
4. Taşra kelimesi dışarıda anlamında kullanırken şimdi ise şehrin dışarısında olan yer için kullanılmıştır. Anlam daralması olmuştur.
5.   I. Ünitede işlediğimiz “Dil-Kültür İlişkisi” konusundan da hareketle kelimelerdeki anlam değişmelerinin nedenleri neler olabilir? Tartışınız. Sonuçları maddeler hâlinde tahtaya yazınız.
5. Dilin kültür taşıyıcısı olması ve dilin zaman içerisinde değişmeye, bozulmaya ya da farklılaşma müsait olması anlam değişmelerine yol açar.

Anlama – Yorumlama

KELİMELER	ESKİ ANLAMI	ŞİMDİKİ   ANLAMI	ANLAM OLAYI
İl	Ülke	Vilayet	Anlam Daralması
Erik	Şeftali, kayısı,   zerdali, armut gibi meyvelerin ortak adı.	Mayhoş veya tatlı, etli   sulu, tek ve sert çekirdekli meyve.	Anlam Daralması
Oğul, Oğlan	1. Kız evlat, erkek   evlat.2. Kız çocuğu, erkek   çocuğu.	1. Erkek evlat.2. Erkek çocuğu.	Anlam Daralması
Em(g)ek	Zahmet, eziyet.	(Emek) Bir işin yapılması için   harcanan beden ve kafa gücü.	Anlam Genişlemesi

a. Yukarıdaki tabloda kelimelerin eski ve günümüzdeki anlamı verilmiştir. Kelimelerin zaman içinde kazandık­ları bu anlamlardan hareketle kelimelerde meydana gelen anlam olaylarını tespit ederek noktalı yerlere yazınız.
a.
b.   Bu anlam olaylarını dikkate aldığınızda genel olarak dil-anlam ilişkisi ile ilgili neler söyleyebilirsiniz? Tartışınız. Sonuçları sözlü olarak ifade ediniz.
b.

Ölçme – Değerlendirme
1.  Aşağıdaki cümlelerin hangisinde “takılmak” kelimesi, “Kalabalığın arkasına takıldım.” cüm­lesindeki anlamıyla kullanılmıştır?
A) Her akşam kahveye takılırdı.
B) Ona böyle takılıp onu kızdırmayı severdik.
C) Bozuk plak gibi yine aynı yerde takıldı.
D) Konvoyun arkasına biz de takıldık.
E) Kendisine takılan lakaptan hiç de rahatsız olmuşa benzemiyordu.
CEVAP: D

2.  Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerlere uygun kelimeleri yazınız.
Bir kelimenin tarihî süreç içinde yansıttığı kavramdan az çok uzaklaşması ya da yeni bir kavramı yansıtması ANLAM GENİŞLEMESİ olarak nitelendirilebilir.
Bir kelimenin eskiden daha geniş bir anlam alanı varken zamanla bu anlamın bir kısmını ifade eder hâle gelmesine ANLAM DARALMASI denir.

3. Aşağıdaki cümlelerin karşısına yargılar doğru ise “D”, yanlış ise “Y” yazınız.
Bir kelimenin ifade ettiği anlamın zamanla artmasına anlam genişlemesi denmektedir. ( D )
Bir kelimenin farklı anlamlarının birbiriyle ilişkisinden hareketle çok anlamlılığın nasıl oluştuğu belirlenebilir. ( D )
Kelimelerin çeşitli anlam değişmelerine uğrayarak kullanıldıkları ortamlarda farklılık göstermesi, anlam­larının sabit olmadığını, değişken olduğunu gösterir. ( D  )

4.  Aşağıdaki gönderge-gösterge ilişkisini karşıladığı anlam olayıyla eşleştiriniz.
4.            1.TABLO= ANLAM DARALMASI
2.TABLO = ANLAM DARALMASI
3. TABLO = ANLAM DEĞİŞMESİ
5. Bir dilde meydana gelen anlam değişmelerinin nedenleri nelerdir?
5. Dilin değişken olması, zamanla değişebilmesi….