9.Sınıf Dil ve Anlatım Kitabı 4.Ünite:Anlam İlişkilerine Göre Kelimeler (Sayfa:93,94,95,96,97,98)

9.Sınıf Dil ve Anlatım Kitabı 4.Ünite:Anlam İlişkilerine Göre Kelimeler (Sayfa:93,94,95,96,97,98)

b. Anlam İlişkilerine Göre Kelimeler
Hazırlık
1. “Bu havadisle ilgili gazeteye uzun uzadıya ve tenkidî bir yazı yazdım.” cümlesini aynı anlama gelecek şekilde farklı kelimelerle söyleyebilir miyiz? Sözlü olarak ifade ediniz.
1. Bu cümlede havadis yerine olay, uzun uzadıya yerine ayrıntılı tenkidi yerine eleştirel diye yazabiliriz.Dolayısyla cümle başka kelimeler söylenebilir.
2.  “Kara kalem çalışmış.”, “Onunki kara sevdaymış.”, “Kara haber tez duyulurmuş.” cümlelerinde geçen “kara” kelimeleri yerine “siyah” kelimesini kullanabilir misiniz? Neden? Defterinize yazınız.
2. Kullanılamaz. Çünkü bir kelimeyle eş anlama gelen  sözcükler her cümle içinde kullanılamaz.

3. “Çok saldırgan, agresif bir insandı.” cümlesinde geçen “agresif” kelimesi saldırgan, yırtıcı, sinirli anlamında kullanılmıştır. Bu tür yabancı kökenli kelimelerin dilimizde kullanılış nedenleri neler olabilir? Tartışınız. Sonuçları maddeler hâlinde tahtaya yazınız.
3. Dilimize zaman içerisinde girmişler ve yaygınlaşmışlar. Oysa ki dilimizde Türkçe karşılığı bulunan kelimeleri tercih etmemeliyiz. Hele her ikisinin cümle içinde kullanılması Sözcüğün gereksiz kullanımından dolayı anlatım bozukluğuna yol açar.
4. Aşağıdaki cümlelerde “boğaz” kelimesini anlam açıklığı yönüyle tartışınız. Sonuçları sözlü olarak ifade ediniz.
4. İki cümlede de kullanılan boğaz kelimesi aynı anlama gelen ifadeler değildir.

İnceleme
1. Metin
YAĞMUR
1. Yağmur metninde geçen “Genç muallim, henüz mektebinden dönmüştü.” cümlesini;
a.  “Genç öğretmen, henüz okulundan dönmüştü.” şeklinde söylediğinizde cümlenin anlamında herhangi bir değişiklik olup olmayacağını tespit ediniz.
a. “Genç öğretmen, henüz okulundan dönmüştü.” olarak kullanılmasında herhangi bir değişiklik olmaz.
b.  Ulaştığınız sonuçtan ve aşağıdaki şekilden de yararlanarak “muallim” ile “öğretmen”, “mektep” ile “okul” kelimeleri arasında nasıl bir ilişki olduğunu söyleyerek bu tür kelimelerin genel özellikleri ile ilgili çıkarımda bulununuz.
b. Bu kelimeler kendi arasında eş anlamlı kelimeler ve temel anlamlı olarak kullanıldıklarında bu iki kelime birbirinin yerine kullanılır.
2. Eş anlamlı kelimelerin genel özelliklerinden hareketle Yağmur metninde geçen kelimelerin eş anlamlı olanlarını tespit ederek aşağıda verilen tablodaki gibi tahtaya yazınız.
2.            talebe – öğrenci
                Müjde – muştu
                Muharabe – savaş
                Musibet – felaket
                İnkılap – reform …. gibi
3. Araştırma sonuçlarına göre dilde ve Türk dilinde eş anlamlı kelimelerin bulunma nedenlerini tartışınız. Ulaştığınız sonuçları tahtaya yazınız.
3. Eş anlamlı kelimelerde genelde kelimenin biri yabancı dillerden dilimize geçmiştir. Mesela muallim Arapça iken öğretmen Türkçe bir kelimedir. Dilimizde bu kadar çok olmasını nedeni de Türkçe tarihi gelişimi içerisinde Arapça, Farsça ve Fransızca gibi dillerden oldukça etkilenmiş ve bunlardan kelime almıştır.

2. Metin        
TOPRAK
3. Metin     
AŞKIN BENİ ELDEN ELE GEZDİRDİ

4. Toprak şiirinde geçen “bit-, tüken-” kelimeleri ile Yağmur metninde geçen “okul, mektep” kelimelerinin anlam ilişkileri aşağıda gösterilmiştir. Buna göre eş anlamlılık ile yakın anlamlılık arasında nasıl bir fark olduğunu söyleyiniz.
4. Yakın anlamlı kelimeler yazılışı ve okunuşu farklı olan, anlamdaş gibi göründüğü hâlde birbirinin yerini tamamen tutamayan, yani aralarında anlam ayrıntısı bulunan kelimelerdir. Bunlar çoğunlukla Türkçe kelimelerdir.
5.  Yakın anlamlı kelimelerin anlam özelliklerini dikkate alarak Toprak ve Aşkın Beni Elden Ele Gezdirdi şiir­lerinde geçen “büyü-, çılgın, ruh, arzu, gezdir-, eş, can, aş, tüken-” kelimelerinin yakın anlamlılarını söyleyerek cümle içinde kullanınız. Bu kelimelerin neden her zaman birbiri yerine kullanılmadığını belirtiniz.
5. büyü-,yerine  olgunlaşmak
çılgın, yerine aşırı
ruh,  yerine tin
arzu, yerine heves
gezdir-,yerine dolaştır-
 eş,  yerine dost

6.  Yağmur metninde tespit ettiğiniz eş anlamlı kelimeler Arapça ve Farsça kelimelerdir. Tanzimat’tan sonra Fransızcadan, günümüzde ise daha çok İngilizceden aldığımız kelimeleri, dilimizde var olan bir kelimenin yerine kullanmaktayız. Buna göre kültürler arası etkileşimle eş anlamlılık arasında bir ilişki kurulabilir mi? Tartışınız. Sonuçları sözlü olarak ifade ediniz.
6. Genelde kurulabilir. Daha önce de söylediğimiz gibi dilimizde olan kelimelerin aynısını diğer dillerden almamalıyız ama maalesef tarih boyunca yukarıda sayılan üç dilden ve günümüzde İngilizce’den sürekli kelime almışız ve bunların eş anlamlısı da dilimizde mevcuttur.

7.  a. Aşağıda Yağmur metninden alınan cümlelerin eş/yakın anlamlıları yazılmıştır. Bu cümlelerin eş/yakın anlamlı olmasında eş/yakın anlamlı kelimelerin işlevi nedir? Tartışınız. Sonuçları defterinize yazınız.
a. Eş anlamlı kelimeler birbirinin yerine kullanılabilir ve cümlenin anlamında bozulma olmazken  yakın anlamlı kelimeler birbirinin yerine kullanılmamakta ve cümlenin anlamında bozulma olmaktadır.
b. Siz de Yağmur, Toprak ve Aşkın Beni Elden Ele Gezdirdi metinlerinde geçen cümlelerden birkaçının eş anlamlısını söyleyiniz.
b.            Lahza-An
                Nasip-Kısmet
                Arzu – İstek
                Aş-Yemek gibi

8. a. Toprak ve Aşkın Beni Elden Ele Gezdirdi şiirlerinde ve Yağmur metninde tespit ettiğiniz eş ve yakın anlam­lı kelimelerden hareketle şair ve yazarların neden bu kelimelere başvurmuş olabileceğini tartışınız. Sonuçları sözlü olarak ifade ediniz.
a. Şair ve yazarlar bunlara estetik açıdan ya da vezin (ölçü) gereği kullanırlar.
b. Âşık Veysel’in “Beni candan usandırdı bezdirdi.” dizesinde “usandır-” ve “bezdir-” kelimelerinden bir tanesini cümleden attığınızda ifadede nasıl durum ortaya çıkar?
b. Anlamlı pekiştiriyordu ama birini kaldırınca aynı etkiyi yaratmaz.

4. Metin
DÖNDÜ DÖNMEDİ
9.  Döndü Dönmedi şiirinde geçen “dön-“ fiilinin anlamlarını bulunuz. “Dön-“ fiili sizce bu kadar çok farklı anlamı nasıl kazanmış olabilir? Tartışınız. Sonuçları sözlü olarak ifade ediniz.
9. Dön- fiili burada anlam genişlemesi yani yan anlam kurarak birden fazla anlam kazanmış bulunuyor.Daha önceki konuda da söylendiği gibi  bir sözcüğün bir tane temel anlamı varken birden fazla yan anlamı vardır ve bu da anlam genişlemesi yoluyla olur.
10.  Döndü Dönmedi şiirinde temel anlamdan uzaklaşarak çok anlamlı şekilde kullanılan kelimelerden birkaç tanesini defterinize yazınız.
10.

5. Metin
KOŞMA
11. Koşmada geçen;
a.  “Sürmeli” kelimelerinin anlamlarını söyleyiniz.
a.            Sürme: Kirpik diplerine sürülen siyah boya, sürme
Sürme: Sürmek işi
b. “Sürmeli” kelimelerini metinden çıkarıp tek başına ele aldığımızda kelimelerin anlamlarında bir farklılık söz konusu olup olmadığını söyleyiniz.
b. Cümleden çıkarıp tek başına düşündüğümüzde yukarıdaki anlamlardan hangisinin kastedildiği anlamakta zorluk çekeriz. Dolayısıyla hangi anlamda kullanıldıkları cümlede belli olur.

6. Metin                                             
ÇANAKKALE
12. Koşmada geçen “sürme” kelimesinin kullanılışıyla Çanakkale şiirindeki “yüz” kelimesinin kullanılışı arasın­da nasıl bir ilişki kurulabilir? Buradan ve aşağıdaki gösterge şemasından hareketle eş sesli kelimelerin özellikleri ile ilgili çıkarımlarda bulununuz.
12. Eş sesli kelimelerdir. Yazılışı ve okunuşu aynı olduğu hâlde anlamları farklı olan kelimelerdir.

13. Siz de“yüz” kelimesinin karşıladığı başka anlamlardan (eş sesli) örnekler veriniz.
13.          Yüz=Yorgana ve yastığa geçirilen kılıf
                Yüz=Yüzmek fiili(Deriyi yüzmek)
Yüz=Yüzmek fiili(Suda yüzmek)
                Yüz= Bir yapının dışa bakan düşey yüzeylerinin her biri… gibi

14. Koşmadaki eş sesli kelimelerin ifadeye ne gibi etkileri olmuştur? Sözlü olarak ifade ediniz.
14. Koşmadaki eş sesli kelimeler şiire bir zenginlik katmış ve daha etkili olmasına vesile olmuşlardır.

7. Metin    
YURDUM
8. Metin
GÖNÜL GURBET ELE ÇIKMA

15.  Yurdum ve Gönül Gurbet Ele Çıkma şiirlerinde anlam yönünden birbirinin karşıtı olan kelimeleri tespit edi­niz.
15.          İlk – Son  
Çorak- Verimli
Ağlamak-Gülmek
Çıkma-İnme
Gelme-Gitme
Acı- Tatlı
 gibi sözcüklerde vardır.

16.  Gönül Gurbet Ele Çıkma şiirinde geçen “Ya gelinir ya gelinmez” ifadesi ile “Kimi tatlı kimi acı” ifadesini karşılaştırarak bir kelimenin olumsuz anlamıyla zıt anlamı arasındaki farkı belirleyiniz. Gönül Gurbet Ele Çıkma şiirinde geçen diğer olumsuz anlamlı kelimeleri bulunuz.
16. Gelinir ve gelinmez kelimeleri birbirinin zıttı değildir. Çünkü aynı eylemdir. Ama acı ve tatlı sözcükleri zıt anlamlıdır ve çünkü kavramlar farklıdır.

17. Yurdum şiirinde şair “ağla-“ ve “gül-“ kelimelerini neden birlikte kullanmış olabilir? Tartışınız. Sonuçları sözlü olarak ifade ediniz.
17. Şiirlerde zıt anlamlı kelimelerin bir arada kullanılmasıyla tezat sanatı ortaya çıkar ve bu şiirin etkisini daha arttırır.
18. Aşağıdaki tabloya göre eş anlamlılık, yakın anlamlılık, eş seslilik, çok anlamlılık ve zıt anlamlılığı tanımlayınız.
18. Eş anlamlı  kelimeler birbiriyle aynı anlamda olan kelimelerdir. Yakın anlamlı kelimeler de aralarında benzerlik olan ama her zaman birbirinin yerine kullanılamayan kelimelerdir. Eş sesli anlamları da göstergeleri de farklı olan kelimelerdir. Çok anlamlı kelimeler aralarında sadece işlev ve biçim bakımından benzerlik olan kelimelerdir. Temel anlamın yan anlam kazanmasıdır. Zıt anlamlı ise anlamca birbiriyle zıt ilişki kurulan sözcüklerdir.

1. Etkinlik
Sınıf iki gruba ayrılır. Grup sözcüleri seçilir. Devlet Ana romanından alınan aşağıdaki metinde birinci grup eş anlamlı, zıt anlamlı kelimeleri; ikinci grup eş sesli ve yakın anlamlı kelimeleri tespit eder. Tespit edilen kelimeler grup sözcüleri tarafından tahtaya yazılır. Eş anlamlı, zıt anlamlı, eş sesli ve yakın anlamlı kelimelerin metindeki işle­vi ve metne kazandırdıkları tartışılır. Ulaşılan sonuçlar tahtaya yazılır.

Anlama – Yorumlama
1.“İvo Andriç, Drina Köprüsü’nde, bir Batılı olarak Osmanlı İmparatorluğu’na Batı’nın bakışını değil, Osmanlı halkından bir parça olarak ona bir nevi kendi iç bakışını, kendine bakışını betonarmeleştirmektedir.”

Sezai KARAKOÇ

Yukarıdaki cümleyi aynı anlama gelecek şekilde farklı kelimelerle ifade ediniz. Buradan hareketle kelimedeki eş anlamlılıkla cümledeki eş anlamlılık arasında nasıl bir ilişki kurulabilir? Tartışınız. Sonucu sözlü olarak ifade ediniz.
1. Cümlede eş anlamlılık ile sözcükte eş anlamlılık aynı şey değildir. Bazı kelimelerin eş anlamlısını bulabilirsiniz ama onu her zaman birbirinin yerine kullanamazsınız.
2.Yukarıda altı çizili kelimelerin anlam yönüyle dörtlüğe katkısını ifade ediniz. “Güzel”, “tükenmez” kelimeleri kelime boyutunda incelendiğinde bizi tek başlarına eş anlamlılık ve zıt anlamlılıkla ilgili bir sonuca götürebilir mi? Buradan hareketle genel olarak eş anlamlılık ve zıt anlamlılığın anlam boyutuyla ilgili neler söylenebilir?
2. Tek başlarına bir sonuca götürmez. Eş anlamlılık ve zıt anlamlılık bağlamlarına göre bir değer ifade ederler.

3.             “Yar yüreğim yar gör ki neler var
Bu halk içinde bize güler var”
YUNUS EMRE
Yunus Emre’nin yukarıdaki beytinde geçen “Yar yüreğim yar.” ifadesinin aşağıda verilen anlam çeşitliliğini yorumlayınız.
(Yâr: Sevgili; Yar: “Yarmak, parçalamak” fiilinin ikinci tekil şahsı; Yar: Uçurum)
3. Yukarıdaki kelimeleri eş anlamlı, zıt anlamlı, sesteş olanlarının bir arada kullanılmasıyla çıkan bir sonuçtur ki bir cümlede bu kadar anlam yoğunluğu ve zenginliği olması dilin zenginliğini gösterir.

4. Aşağıda eş seslilik, eş anlamlılık, çok anlamlılık, zıt anlamlılık ve yakın anlamlılıkta anlam-gösterge ilişkisi şemalaştırılmıştır. Bu şemayı eş seslilik, eş anlamlılık, çok anlamlılık, zıt anlamlılık ve yakın anlamlılıkla ilgili bilgi­lerinizden hareketle yorumlayınız.
4. Eş sesli de gösterge bir taneyken anlamları çok fazla olabilir. Eş anlamlı da gösterge iki tane ama anlam bir tane olur.
Zıt anlamlıda gösterge iki tane anlam da iki ve birbirine ters anlamlardır. Çok anlamlı da ise gösterge bir taneyken temel anlamın yanında birden fazla temel anlama uyan benzeyen anlam bulunur. Yakın anlamlı da ise gösterge iki tane ama anlamları zaman zaman birbirinin yerini tutar.
5. Aşağıdaki “yüz” kelimesinin anlam özelliklerini inceleyerek eş sesliliğin mecaz anlam üzerine mi yoksa temel anlam üzerine mi kurulduğunu tartışınız. Sonucu sözlü olarak ifade ediniz.
Bu yüz tanıdık geliyor.               Yüz milletle görüştün.               Adamda yüz yok ki utansın!
(Surat)                                          (Sayı)                                                             (Utanma)
5.            Bu yüz tanıdık geliyor.        (Temel Anlam)      
Yüz milletle görüştün.         (Temel Anlam)         
Adamda yüz yok ki utansın! (Mecaz Anlam)

2. Etkinlik
Yandaki koşmayı ezgiyle okuyunuz. Koşmada kullanılan kelimelerin anlam ve ses özelliklerinin okuyuşa ve anlama katkısını tartışınız. Ulaştığınız sonuçları maddeler hâlinde tahtaya yazınız.

Ölçme – Değerlendirme
1.   “Kalbe giden damarlardan birinde bir daralma görülmektedir.” cümlesinde “daralma” yerine aşağıdakilerden hangisi getirilirse cümle eskisine göre karşıt bir anlam kazanır?
A) Gevşeme
B) Genişleme
C) Büyüme
D) Sıkışma
E) Uzama
CEVAP: D

2.  Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerlere uygun kelimeleri yazınız.
Yazılış ve okunuşları farklı, anlamları aynı sözcüklere SESTEŞ sözcükler denir.
Anlam yönünden birbirine ters düşen, birbiriyle çelişen sözcüklere ZIT ANLAMLI sözcükler denir.

3. Aşağıdaki altı çizili kelimeleri anlam ilişkilerine göre eşleştiriniz.

Ak akçe kara gün içindir.	Zıt anlamlı
Doğru dürüst işlerle uğraşmalısın.	Yakın anlamlı
Dönülmez akşamın   ufkundayız, vakit çok geç. Bu son fasıldır ey ömrüm artık nasıl   geçersen geç.	Eş sesli
Kardeşini göndermiş,   annesini yollamış ama ikna edememişti.	Eş anlamlı

4. Aşağıdaki cümlelerin karşısına yargılar doğru ise “D”, yanlış ise “Y” yazınız.
Yakın anlamlı sözcükler, eş anlamlı gibi görünse de bu sözcüklerin anlamları farklıdır. ( D )
Sesteş kelimelerde anlam farklılığı olduğu gibi bu kelimeler birbirinin mecazıdır. ( Y  )
Çok anlamlılık, bir kelimenin birçok anlama gelmesi, değişik kullanımlarının olması, yani tek ve aynı gösterenin birçok gösterilen için kullanılmasıdır. ( D )

5.  Eş anlamlı kelimelerin dilde olmasının sebepleri nelerdir?
5. Dile yabancı dillerden giren kelimelerin olmasıdır.

6.  Dil kelimesi için aşağıda yapılan tanımlardan hangisi “çok anlamlılık” dışında değerlendirilir?
A) Ağzın içindeki organ
B) Kilit vb. araçlardaki yassı, hareketli bölüm
C) Konuşma yeteneği
D) Denize uzanan kara parçası
E) Farsça gönül kelimesinin karşılığı
CEVAP:D