9.Sınıf Dil ve Anlatım Kitabı 3.Ünite:Türkçenin Sesleri ve Özellikleri (Sayfa:56,57,58,59,60,61)

9.Sınıf Dil ve Anlatım Kitabı 3.Ünite:Türkçenin Sesleri ve Özellikleri (Sayfa:56,57,58,59,60,61)

B. TÜRKÇENİN SESLERİ VE ÖZELLİKLERİ
Hazırlık
1. Ses ile harf arasında nasıl bir ilişki vardır? Sözlü olarak ifade ediniz.
1. Harf ile ses terimlerini birbirinden ayırmak gerekir. Ses kulağa, harf ise göze hitap eder.Önce ses vardı. Sonra yazının icat edilmesiyle sesler yazıda harflerle temsil edilmeye başladı.Bir dilin sesleri farklı alfabelerle de yazıya aktarılabilir.

2. Türkçede “gelinlik” kelimesinin “gelınlık”, “yazıyor” kelimesinin “yaziyör” şeklinde söylenmemesi Türkçenin hangi özelliği ile ilgili olabilir? Tartışınız. Sonucu tahtaya yazınız.
2. Ünlü uyumları ile izah edilebilir. Türkçede ince sesle başlayan inceyle kalın sesle başlayan kalın devam eder.
3. Ana dili Türkçe olmayan yabancı uyruklu birinin Türkçeyi öğrendikten sonra aşağıdaki kelimeleri gösterildiği şekilde yanlış telaffuz etmesinin sebebi ne olabilir? Sözlü olarak ifade ediniz.
3. Türkçedeki ses özelliklerini  ve ses olaylarını bilmemesinden kaynaklanır.

İnceleme
1. Metin
HASAN BOĞULDU

1. Etkinlik
Ünlü ve ünsüzlerin özellikleri ile ilgili yapılan araştırmalardan hareketle aşağıdaki etkinlik gerçekleştirilir. Sınıf iki gruba ayrılır.

1.
a. Bütün kelimeleri büyük ünlü uyumuna uyan aşağıdaki cümlede geçen ünlüleri kalınlık ve incelik bakımın­dan değerlendiriniz. Bu ünlülerin nasıl bir uyumla bir araya geldiğini tartışınız. Ulaştığınız sonuçlardan hareketle büyük ünlü uyumunun (kalınlık-incelik uyumu) kuralını belirleyerek aşağıdaki şemaya yazınız.

Büyük ünlü uymunda	Kalın ünlüden sonra kalın	gelir.
	İnce ünlüden sonra

b. Hasan Boğuldu metin parçasında geçen “Önce dili tutulmuş, hiç tınmadan ardından yürümüş, sonra bir yüreklenmiş, eşeğini sürüp Emine’nin yanına varmış.” cümlesindeki kelimelerin büyük ünlü uyumuna uyup uymadığını tespit ediniz.
b. “Önce dili tutulmuş, hiç tınmadan ardından yürümüş, sonra bir yüreklenmiş, eşeğini sürüp Emine’nin yanına varmış.” cümlesinde bütün sözcükler büyük ünlü uyumuna uyar.

2. a. Aşağıda verilen bilgilerden hareketle Hasan Boğuldu metninden ünlüleri atılarak alınan cümlenin ünlü­lerini yazınız.
2. SEN BİLDİĞİN KADARINI SÖYLEYİVER
b. Cümledeki bütün kelimeler küçük ünlü uyumuna (düzlük-yuvarlaklık uyumu) uyduğuna göre ulaştığınız sonuçlardan hareketle küçük ünlü uyumunun kuralını belirleyiniz ve bu kuralı aşağıdaki şemaya yazınız.

Küçük ünlü uyumunda	A,E,İ,I        ünlülerden sonra    A,E,İ,I	ünlü gelir
	o, ö, u, ü ünlülerden sonra ya a,   e ya u, ü

c. Hasan Boğuldu metninde geçen “Önce dili tutulmuş, hiç tınmadan ardından yürümüş, sonra bir yürek­lenmiş, eşeğini sürüp Emine’nin yanına varmış.” cümlesindeki kelimelerin küçük ünlü uyumuna uyup uymadığını tespit ediniz.
c. “Önce dili tutulmuş, hiç tınmadan ardından yürümüş, sonra bir yüreklenmiş, eşeğini sürüp Emine’nin yanına varmış.” cümlesinde bütün sözcükler küçük ünlü uyumuna uyar.

3. Hasan Boğuldu metninden alınan aşağıdaki cümlenin bazı kelimeleri ünlü uyumuna uymayacak şekilde düzenlenmiştir. İki cümleyi okuyarak ünlü uyumuna uymanın önemi ile ilgili çıkarımlarda bulununuz.
3. Türkçedeki ünlü uyumları sadece Türkçeye özgü bir durumdur. Önemi ise Türkçedeki seslerin çok şekilli olması ve bunların eklenirken hangisinin uygun olduğunu bulmak için hazırlanmıştır.

2. Etkinlik
Öğrenciler tarafından aşağıdaki cümlelerde büyük ve küçük ünlü uyumu kuralına aykırı olan kelimeler bulunur. Bu kelimelerin ses uyumlarına uymama nedenleri tartışılır. Sonuçlar sözlü olarak ifade edilir.
“Hasan Emine’yi görmek istiyor.” , “Hasan Emine’ye bakarken yüreği titrerdi.” , “Hasan Emine’nin yolunu sa­bahleyin erkenden gözlerdi.” , “Emine Hasan’a yeşilimtrak gözleriyle uzun uzun bakardı.” , “Emine’nin babasıgil bu sevdayı istemezdi.”

İsti-yor
Bakar-ken
Sabah-leyin
Yeşil-imtrak
Babası-gil
Sözcükleri ünlü uyumlarına uymaz. Nedeni: Türkçede eklerin 4 yada 8 şekli varken bu sözcüklerin tek şekli olmasıdır. Mesela kes-kin sözcüğündeki –kin ekinin -kın,-kun,-kün,-gin,-gun,-gün,-gın şekli var ama –yor, -ken, -leyin, -imtrak gibi eklerin tek şekli vardır.


4. a. Hasan Boğuldu metninden alınan aşağıdaki cümlede geçen “omuz” kelimesinde, ünlü düşmesinin nasıl gerçekleştiği gösterilmiştir. Verilen bu bilgilerden hareketle ünlü düşmesinin nasıl meydana geldiğini belirleyerek def­terinize yazınız.
a. İki heceli sözcüklerde kendisinden sonra ünlü ile başlayan bir ek gelirse ikinci hece sesli harf düşer. Buna orta hece düşmesi denir.
b. Aşağıdaki cümlelerde ünlü düşmesinin meydana geldiği kelimeleri bularak ünlü düşmesinin nasıl gerçek­leştiğini söyleyiniz.
b.            gönül-ü > gönlü
                gider-ise>giderse
                rızık-ı >rızkı        
                gider-imiş>gidermiş
                oğul-unu>oğlunu
                oğul-um>oğlum
                akıl-ı>aklı
5. a. Hasan Boğuldu metninden alınan aşağıdaki cümlede geçen “azıcık” kelimesinde, ünlü türemesinin nasıl gerçekleştiği gösterilmiştir. Verilen bu bilgilerden hareketle ünlü türemesinin nasıl meydana geldiğini belirleyerek defterinize yazınız.
a. Bazı sözcüklerde “cik” küçültme eki getirildiğinde sözcükle ek arasına bir ünlü getirilir.
b. Aşağıdaki cümlede ünlü türemesinin meydana geldiği kelimeyi bularak bu ses olayının nasıl gerçek­leştiğini söyleyiniz.
b.            bir-cik> biricik
               
6. a. Hasan Boğuldu metninden alınan aşağıdaki cümlede geçen “söylüyor” kelimesinde, ünlü daralmasının nasıl gerçekleştiği gösterilmiştir. Verilen bu bilgilerden hareketle ünlü daralmasının nasıl meydana geldiğini belirleyiniz.
a. “a ve e ”ünlüleriyle biten fiile “-yor”  eki getirildiğinde fiilin sonundaki “ a ve e” sesleri darlaşarak “ı, i, u, ü ” ye dönüşür.
b. Aşağıdaki cümlede ünlü daralmasının meydana geldiği kelimeyi bularak bu ses olayının nasıl gerçek­leştiğini söyleyiniz.
b. de-y- iver>diyiver (NOT: y sesinin daraltma özelliği sadece de-, ye-, ne sözcüklerinde meydana olur.)

7. a. Hasan Boğuldu metninden alınan aşağıdaki cümlede geçen “düşte” kelimesinde, ünsüz benzeşmesinin (uyumu) nasıl gerçekleştiği gösterilmiştir. Verilen bu bilgilerden hareketle ünsüz benzeşmesinin nasıl meydana geldiğini belirleyerek tahtaya yazınız.
a. Türkçede sözcüklerde sert ünsüzlerden (p,f,s,t,k,ç,ş,h,p) sonra “d,c,g” ile başlayan bir ek gelirse bu seslerden c=ç’ ye, d=t’ ye, g=k’ye dönüşür. Yani bu sesler sertleşir.
b. Aşağıdaki cümlede ünsüz benzeşmesinin meydana geldiği kelimeleri bularak bu ses olayının nasıl gerçekleştiğini söyleyiniz.
b.            çök-dü>çöktü
                çat-dı>çattı

8. a. Hasan Boğuldu metninden alınan aşağıdaki cümlede geçen “yoğum” kelimesinde, ünsüz yumuşama­sının nasıl gerçekleştiği gösterilmiştir. Verilen bu bilgilerden hareketle ünsüz yumuşamasının nasıl meydana geldiği­ni belirleyiniz. Sonuçları defterinize yazınız.
a. Sözcük sonunda bulunan p,ç,t,k sesleri ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında yumuşayarak b,c,d,ğ dönüşürler.
b. Aşağıdaki cümlelerde, ünsüz yumuşamasının meydana geldiği kelimeleri bularak ünsüz yumuşamasının nasıl gerçekleştiğini söyleyiniz.
b.            dert-i>derdi
                in-dik-i>indiği
                boğ-u-l-duk-u-n-u>boğulduğunu

9. Hasan Boğuldu metninden alınan aşağıdaki cümlede geçen “ufacık” kelimesinde, ünsüz düşmesinin nasıl gerçekleştiği gösterilmiştir. Verilen bu bilgilerden hareketle ünsüz düşmesinin nasıl meydana geldiğini belirleyerek tahtaya yazınız.
9. Türeme ve birleşme sırasında ünsüz kaybı olabilmektedir.

• minik+ cik= minicik
• ufak+cık = ufacık
• küçük + cük = küçücük
• yüksek+l= yüksel
• ast + teğmen = asteğmen
• üst + teğmen = üsteğmen  sözcüklerinde olduğu gibi…

2. Metin                                          
KAR MÛSİKÎLERİ

10. Kar Mûsikîleri metninden alınan aşağıdaki cümlede geçen “zannedilen” kelimesinde, ünsüz türemesinin nasıl gerçekleştiği gösterilmiştir. Verilen bu bilgilerden hareketle ünsüz türemesinin nasıl meydana geldiğini belirle­yerek tahtaya yazınız.
10. Kimi tek heceli sözcükler ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında  veya ünlüyle başlayan bir sözcükle başlayan bir sözcükle birleştiklerinde bunların sonundaki ünsüzler ikizleşir.

Anlama – Yorumlama
3. Etkinlik
Gün içinde yapılan herhangi bir günlük konuşma yazıya aktarılır. Birkaç yazıda görülen ses olayları ve ünlü uyumları tespit edilir.

1. Aşağıdaki metinlerde altı çizili kelimelerde meydana gelen ses olaylarını gösteriniz, bu ses olaylarının sebeplerini açıklayınız.
Sepetçi                                               :sepet-ci>sepetçi=Ünsüz Sertleşmesi
Ucuna                                  :uç-u-n-a>ucuna=Ünsüz Yumuşaması
sokağına                             :sokak-ı-n-a>sokağına= Ünsüz Yumuşaması
edemediğim                     :et-e-me-dik-im>edemediğim= Ünsüz Yumuşaması
oğlu                                      Oğul-u>oğlu=Ünlü Düşmesi
tanzifatçısı                         :tanzifat-cı>tanzifatçı=Ünsüz Sertleşmesi
çevresinde                        :çevir-e>çevre= Ünlü Düşmesi
götürmüyordu                 :götür-me-yor-idi>götürmüyordu=Hem Ünlü Daralması hem de Ünlü Düşmesi
dördü                                   :dört-ü > dördü= Ünsüz Yumuşaması
yamağı                                :yamak-ı >yamağı= Ünsüz Yumuşaması
yiyecek                                               :ye-y-ecek>yiyecek= Ünlü Daralması
çırağı                                    :çırak-ı > çırağı= Ünsüz Yumuşaması
ekmekçiliğe                      :ekmek-ci-lik-e>ekmekçiliğe=Hem Ünsüz Sertleşmesi hem de Ünsüz Yumuşaması
çocuğundan                      :çocuk-u>çocuğu= Ünsüz Yumuşaması
istemekte                          :istemek-de>istemekte= Ünsüz Sertleşmesi
hakkı                                    :hak-ı >hakkı=

Ölçme – Değerlendirme
1.  Aşağıdaki cümlelerden hangisinde ses olaylarından ünsüz uyumu (benzeşmesi) bulunmaktadır?
A) Yemek üstüne hemen yola çıkmak iyi değildir.
B) Kazdağı’nın yolu çetindir, nasıl çıkacaksın?
C) Heybeni eşeğin üstüne at da rahat git!
D) Ben bugün varsam yarın yoğum.
E) Güz yaklaştı; zeytinden sonra düğününüzü yaparız.
CEVAP:E

2.  Aşağıdaki cümlelerde geçen altı çizili kelimelerden hangisi küçük ünlü uyumuna uymaz?
A) Yalnız orada boğulduğunu söylüyorlar!
B) Bakmış artık beklemenin yolu yok.
C) Kışın derdi senden evvel benim içime çöktü.
D) Artık sen beni unut, ben de seni unutayım.
E) Ama Hasan’ın anası bakmış ki bu iş sürüp gidesi değil…
CEVAP:A

3.  Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerlere uygun kelimeleri yazınız.
Türkçe kelimelerin düzlük-yuvarlaklık özelliklerine göre bir düzen içinde sıralanmasına KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU denir.
Türkçede sürekli sert sessiz “P , Ç , T , K” seslerinden biri ile biten bir kelime, sesli ile başlayan bir ek alınca kelimenin sonundaki sert sessiz yumuşayarak “B , C , D , Ğ” seslerinden biri olur.
Türkçede “KEN ,YOR , DAŞ ,IMTRAK, LEYİN”  ekleri büyük ünlü uyumunu bozan eklerdir.

4.  Aşağıdaki altı çizili kelimelerde meydana gelen ses olayını doğru şekilde eşleştiriniz.
Kapalı kapılar ardında neler konuşuyorsun?                                                   Ünsüz yumuşaması
Küçücük elleri mis kokuyordu.                                                                                 Ünsüz düşmesi
Kahroluyorum bu şiiri okuyunca.                                                                      Ünlü düşmesi
Sanki daracık sokaklarda tutsak kalmıştı.                                                        Ünlü türemesi

5.  Aşağıdaki cümlelerin karşısına yargılar doğru ise “D”, yanlış ise “Y” yazınız.
 “-(i)yor” eki dışında küçük ünlü uyumuna aykırı ek bulunmaz. (  D  )
Türkçede “b, f, m, p, v” sesleri dudak ünsüzleridir. (  D  )
Türkçede kalın sesli ünlü yoktur. (  Y  )

6.  Ağızdan çıkış noktasına göre ünsüzler nasıl gruplandırılır?
6. Dudak ünsüzleri: Dudakların birbirine dokunmasıyla çıkar: b, m, p
Diş-dudak ünsüzleri: Üst dişlerin alt dudağa dokunmasıyla çıkar: f, v
Diş ünsüzleri: Dil ucunun üst dişlere yaklaşmasıyla veya dokunmasıyla çıkar. c, ç, d, j, l, n, r, s, ş, t, z
Damak ünsüzleri: Dilin orta kısmının ön damağa ya da dil kökünün art damağa yaklaşmasıyla çıkar. g, ğ, k, y
Gırtlak ünsüzleri: Bu ses, ciğerlerden gelen havanın ses tellerine çarpmasından ve ağızda hiç bir engele uğramadan çıkmasıyla oluşur. Türkçede gırtlak ünsüzü olarak sadece h sesi vardır.